Gülen YEŞİLÖREN, Soner KARATAŞ​

Türk Akreditasyon Kurumu, Ankara

Bir deney laboratuvarında yapılan ölçümlerin güvenilirliğini sağlamanın temel koşulu akreditasyondur. Akreditasyon, uluslararası tanınan ölçüm sonuçları elde edilmesini sağlayarak ticarette teknik bariyerlerin ortadan kalkmasını sağlar. Deney laboratuvarlarının akreditasyonu, test ve/veya kalibrasyon laboratuvarlarının yeterlilikleri için genel şartları belirten ISO/IEC 17025 standardına göre yapılmaktadır. Ülkemizde uygunluk değerlendirme kuruluşlarının akreditasyonu Türk Akreditasyon Kurumu tarafından gerçekleştirilmektedir. Güvenli gıda üretimi, tüketimi ve dağıtımı için, güvenilir ölçüm verileri ve sonuçlarının elde edilmesi, kalifiye personel çalıştırılması ve iyi dokümante edilmiş bir yönetim sisteminin uygulanması gıda analiz laboratuvarları için elzemdir. Bu nedenle gıda analizleri yapan laboratuvarların akreditasyonu büyük önem taşımaktadır. Bu çalışmanın amacı gıda analiz laboratuvarlarının akreditasyonuna genel bir bakış açısı sağlamak ve Türk Akreditasyon Kurumu tarafından akredite edilen gıda analiz laboratuvarlarının güncel durumunu ortaya koymaktır.

Anahtar Kelimeler: Kalite Yönetim Sistemleri, Akreditasyon, ISO/IEC 17025, Gıda analizi,

ACCREDITATION PROCESS AND NECESSITY, FOR FOOD ANALYSIS LABORATORIES

The main factor to establish confidence in test measurement results produced by a test laboratory is accreditation. By this means, accreditation ensures internationally recognized measurement results and removal of technical barriers to international trade. Laboratory accreditation is granted according to the requirements of ISO/IEC 17025 which specifies the general requirements for the competence of testing and calibration laboratories. The accreditation of conformity assessment bodies in Turkey is carried out by Turkish Accreditation Agency.  Production of reliable test measurement results and data, qualification of personnel and implementation of well-documented quality management system to guarantee safe food production, distribution and consumption are crucial for food analysis laboratories. Therefore, the accreditation of food analysis laboratories has a great importance. The objective of this study is to provide an overview for the accreditation of food analysis laboratories and to reveal the current status of food analysis laboratories accredited by Turkish Accreditation Agency.

Key Words: Quality management system, Accreditation, ISO/IEC 17025, Food analysis

1.    GİRİŞ

Güvenilir gıdaya ulaşım günümüzde önemi gittikçe artan konuların başında gelmektedir. Kavramsal olarak gıda güvenliği, gıdalarda bulunma veya oluşma olasılığı olan tehlike ve risklerin elimine edilmesi veya azaltılması, başka bir deyişle tüketici sağlığının güvence altına alınmasıdır (Ekşi, 2015). Bu güvencenin sağlanması ise üretimden tüketime uzanan gıda zincirinde uygulanan gıda kontrol sistemleri ile etkin denetim ve güvenli laboratuvar hizmetlerine bağlıdır.

Ülkemizde gıda analizleri yapan çok sayıda özel ve kamu laboratuvarı bulunmaktadır. Bu laboratuvarların birincil amacı gıdalarda oluşan potansiyel riskleri (kalıntı, bulaşan, patojen vb.) belirlemek, son ürün analizleriyle gıda üretiminin güvenilir olmasını sağlamak ve tüketiciye sunulan ürünlerin kendisine özgü özellikleri taşıyıp taşımadığını (taklit/tağşiş vb.) belirlemektir. Bunun yanında ithalat ve ihracata söz konusu gıdaların analizleri de bu laboratuvarlar tarafından yapılmakta ve analiz sonuçlarının güvenilirliği dünya ticaretini de ilgilendirmektedir. Dolayısıyla bu laboratuvarların akredite olması; analiz sonuçlarının güvenilirliği, uluslararası alanda kabul görmesi, deney tekrarlarının önlenmesi ve buna bağlı olarak kaynak israfının azaltılması ve ticaretin kolaylaşması bakımından önem taşımaktadır.

Akreditasyon, uygunluk değerlendirme kuruluşlarınca gerçekleştirilen çalışmaların ve bu çalışmalar sonucunda düzenledikleri uygunluk teyit belgelerinin (deney ve muayene raporları, kalibrasyon sertifikaları, yönetim sistemi belgeleri, ürün belgeleri, personel belgeleri vb.) güvenilirliğini ve geçerliliğini desteklemek amacıyla oluşturulmuş bir kalite altyapısıdır. Uygunluk değerlendirme kuruluşlarının akreditasyonu bağımsız akreditasyon kuruluşları tarafından gerçekleştirilmektedir. Akreditasyon kuruluşları arasındaki güven mekanizması ise Uluslararası Laboratuvar Akreditasyonu Birliği (ILAC) ve Uluslararası Akreditasyon Forumu (IAF) gibi uluslararası bağımsız yapılarca ve bu yapılara bağlı Avrupa Akreditasyon Birliği (EA), Asya-Pasifik Laboratuvar İşbirliği Örgütü (APLAC) gibi bölgesel bağımsız yapılarca sağlanmaktadır.

Ülkemizde ise, Türk Akreditasyon Kurumu (TÜRKAK) akreditasyon faaliyetlerini yürütmek için yetkilendirilmiş tek yasal otoritedir (Anonim, 1999). TÜRKAK 4.11.1999 tarih ve 23866 sayılı Resmi Gazete’ de yayımlanan 4457 sayılı Kanun ile kurulmuştur. Laboratuvarların, muayene ve belgelendirme kuruluşlarının ulusal ve uluslararası kabul görmüş teknik kriterlere göre değerlendirilmesi, yeterliğinin onaylanması ve düzenli aralıklarla denetlenmesi TÜRKAK tarafından gerçekleştirilmektedir. Uluslararası ve bölgesel akreditasyon birlikleri ve örgütleriyle, diğer ülkelerin akreditasyon kuruluşları ile ilişkiler kurmak ve iş birliğinde bulunmak da TÜRKAK’ın görevleri arasındadır. 2001 yılında akreditasyon hizmeti vermeye başlayan kurum, 2002 yılında Avrupa Akreditasyon Birliği’ne (EA) tam üye olmuş, 2006 yılında Avrupa Akreditasyon Birliği ile deney ve kalibrasyon laboratuvarları, muayene kuruluşları ve sistem belgelendirme kuruluşlarının akreditasyonu için çok taraflı anlaşma (MLA) imzalamıştır. Aynı yıl ILAC’ a tam üye olan TÜRKAK deney ve kalibrasyon alanlarında karşılıklı tanınma anlaşmasına (MRA) imza atmıştır. 2008 yılından itibaren ise EA ile tüm alanlarda (deney, kalibrasyon, muayene, yönetim sistemleri, personel ve ürün) MLA imzalanmıştır. Böylece TÜRKAK tarafından verilen akreditasyon hizmetlerinin uluslararası tanınırlığı sağlanmıştır. 

2.    ISO/IEC 17025’ E KISA BİR BAKIŞ

1999 yılında Uluslararası Standardizasyon Örgütü (ISO) ve Uluslararası Elektroteknik Komitesi (IEC) tarafından deney ve kalibrasyon laboratuvarlarının yeterliliklerini kanıtlamaları için gerekli şartları içeren ISO/IEC 17025 standardı yayımlanmıştır (Vlachos ve ark, 2002). Bu standard; bir yönetim sistemini uyguladıklarını, teknik olarak yeterli olduklarını ve geçerli teknik sonuçları üretebildiklerini göstermek isteyen deney ve kalibrasyon laboratuvarlarının sağlaması gereken şartları içermektedir (Anonim, 2005). Laboratuvarlarda kalite güvenceyi sağlamanın yolu, sürekli iyileştirmeye açık etkin bir kalite yönetim sistemi kurmak, çalıştırmak ve iç/dış kalite kontrol süreçleriyle teknik ve dokümantasyon olarak sistemin sürekliliğini ve izlenebilirliğini sağlamaktır. ISO/IEC 17025 standardı bu amaca hizmet etmek için hazırlanmış, deney laboratuvarlarının akreditasyonunda kullanılan temel standarttır. Laboratuvarların ISO/IEC 17025 standardına göre akredite olabilmeleri için temelde iki koşulu sağlamaları gerekmektedir. Bu koşullardan birincisi bu standarda göre bir kalite yönetim sisteminin kurulmuş ve işletiliyor olması, ikincisi ise teknik anlamda (personel, cihaz, yerleşim vd.) standardın gereklerinin karşılanıyor olmasıdır.

Standardın dördüncü maddesi laboratuvarda kurulacak kalite sisteminin sahip olması gereken yönetimsel şartları içerir. Beşinci maddesi ise laboratuvarın taşıması gereken teknik şartlarla ilgilidir. Standardın bu maddesine göre bir laboratuvar tarafından yapılan deneylerin ve/veya kalibrasyonların doğruluk ve güvenilirliğini belirleyen faktörler; insan faktörü (Madde 5.2), yerleşim ve çevre şartları (Madde 5.3), deney ve kalibrasyon metotları ve bu metotların geçerli kılınması (Madde 5.4), cihazlar (Madde 5.5), ölçümlerin izlenebilirliği (Madde 5.6), numune alma (Madde 5.7) ve deney ve kalibrasyon malzemelerine uygulanan işlemler (Madde 5.8) olarak belirlenmiştir.  Bu maddelerin gıda analiz laboratuvarlarına uygulanabilmesine rehberlik eden pek çok uluslararası doküman bulunmaktadır (Anonim, 2002a; Anonim, 2002b; Anonim, 2003a; Anonim, 2008; Anonim, 2009; Anonim 2010a; Anonim, 2013; Anonim, 2014a; Magnusson ve Ornemark, 2014) Bir gıda analiz laboratuvarı, kapsamında yer alan tüm deneyler için uygun metotları ve prosedürleri kullanmalıdır. Bu metotlar veya prosedürler numune alma, taşıma, nakletme, depolama, deneyi yapılacak malzemenin hazırlanması ve deney verilerinin analizi amacıyla kullanılan istatistiksel tekniklerin yanı sıra ölçüm belirsizliği hesaplamalarını da içermelidir. Laboratuvar uluslararası, bölgesel veya ulusal standardlarda yer alan deney metotlarını kullanabileceği gibi laboratuvarlarca geliştirilmiş metotları da, geçerli kılmak şartı ile kullanabilir. ISO/IEC 17025 standardına göre laboratuvar, seçilmiş olan metodu deneylere uygulamadan önce, standart metotları uygulayabildiğini teyit etmeli ayrıca standart olmayan metotları, laboratuvarda tasarımlanmış/geliştirilmiş metotları, amaçlanan kapsamları dışında kullanılan standart metotları ve ilavelerle takviye edilmiş veya değiştirilmiş standart metotları, amaçlanan kullanıma uygun olduklarını teyit etmek için geçerli kılmalıdır. Geçerli kılma; özel amaçlı bir kullanım için gerekli şartların yerine getirildiğinin, inceleme sonucunda doğrulanması ve objektif bir delilin elde edilmesidir. Bu amaçla metot performans parametrelerinin belirlenmesi ve kontrol edilmesi gerekmektedir (Magnusson ve Ornemark, 2014). Diğer bir deyişle laboratuvar, standart metotları kendi laboratuvar şartlarında uygulayabildiğini doğrulama (verifikasyon) yoluyla, standart olmayan metotları ise amaçlanan kullanıma uygun olduğunu ve uygulayabildiğini geçerli kılma (validasyon) yoluyla kanıtlamalıdır. Validasyon bir analitik sistemin amaca uygunluğunun gösterilebilmesi için önemli bir prosestir. Verilerin kalitesi ve güvenilirliği analitik metotların validasyonu ile doğrudan ilişkilidir (Quevauviller ve ark., 1998; Taverniers ve ark., 2004 ). Deney sonuçları üzerinde önemli etkisi bulunan cihazların kullanıma alınmadan önce kalibrasyonları yapılmalıdır. Cihazların kalibrasyon sıklığı laboratuvar koşulları, cihaz üreticisinin önerileri, yasal mevzuatlar gibi parametrelere bağlı olarak değişebilmektedir (Anonim, 2007). Deney laboratuvarları için önemli bir diğer parametre ise ölçüm belirsizliğidir. Deney laboratuvarları deney sonucuna etkisi olabilecek bütün belirsizlik bileşenlerini tespit etmeli ve önem derecelerini belirlemelidir (Anonim, 2002b; Anonim, 2003b). Ölçüm belirsizliği ve izlenebilirlik, verilerin kalitesini tanımlayan kavramlardır ve verilerin karşılaştırılabilir olmasını sağlar (Taverniers ve ark., 2004). ISO/IEC 17025 standardının 5.9 maddesi deney ve kalibrasyon sonuçlarının kalite güvencesine ayrılmıştır. Bu maddeye göre, laboratuvar deney sonuçlarının geçerliliğini izlemek üzere kalite kontrol prosedürleri oluşturmalıdır. Bu izleme sertifikalı referans malzeme kullanımı, laboratuvarlar arası karşılaştırma, yeterlilik deney programlarına katılım, aynı veya farklı metot kullanılarak deneylerin tekrarlanması gibi uygulamalarla sağlanabilmektedir (Anonim, 2005). Akreditasyon için başvuracak deney laboratuvarlarının başvuru kapsamlarında yer alan deneylere ilişkin yeterlilik deneylerine katılım planlarını oluşturmaları ve en az bir başarılı yeterlilik testi sonucu almaları gerekmektedir  (Anonim, 2014a; Anonim, 2014b).

Akreditasyon başlangıçta gönüllü olarak kurulması öngörülen bir kalite altyapısıyken zamanla ticari bir strateji olarak görülerek rekabet faktörü haline gelmiş, ayrıca bazı alanlara uygulanması yasal düzenlemelerle zorunlu hale getirilmiştir (Benoliel, 1999). Uygunluk değerlendirme kuruluşlarının akreditasyonunda kullanılan tüm standardların temel amacı, düzenlenen belge ve raporların güvenilirliğini arttırmak ve uluslararası kabulünü sağlayarak çoklu uygulamaların önüne geçerek ticareti kolaylaştırmaktır. Laboratuvarlar açısından bakıldığında ise bu faydalara ilave olarak kalitenin sürekliliğinin sağlanması, deney sonuçlarının uluslararası kabulü ile deney tekrarlarının önlenmesi, cihaz bakım ve kontrolünün sürekliliği, personel yetkinliklerinin iyileştirilmesi, iç ve dış kalite kontrol çalışmalarıyla sürekli iyileşmenin sağlanması, müşteri memnuniyetinin artması gibi faydalar ön plana çıkmaktadır (Tiryaki ve Temur, 2012).

3.    TÜRKİYE’ DE GIDA LABORATUVARLARININ DURUMU

Gıda analiz laboratuvarlarında, gıda ve yem ile gıdayla temas eden madde ve malzemelerde kalite ve hijyen analizleri yapılmaktadır. 5996 sayılı Kanun kapsamında gıda, gıda ile temas eden madde ve malzeme ile yemlerin üretim işleme ve dağıtımının tüm aşamalarında, ülkeye giriş ve çıkış işlemlerinde, resmi kontroller ve yaptırımlar Gıda, Tarım ve Hayvancılık Bakanlığı’nın yetkisi ve sorumluluğundadır (Anonim, 2010b). Bu analizleri yapmak ve üçüncü kişilere raporlandırmak isteyen laboratuvarlar öncelikli olarak Gıda, Tarım ve Hayvancılık Bakanlığı (GTHB)’ ndan yetki almak durumundadır. Gıda kontrol laboratuvarları hakkındaki yönetmelik ise, öncelikli olarak kuruluş izni alan laboratuvarların bu aşamadan sonra ilgili analizler için çalışma izni almasını zorunlu kılmaktadır (Anonim, 2011). Yetki almadan veya yetki kapsamı dışında hizmet veren laboratuvarlar için Gıda, Tarım ve Hayvancılık Bakanlığı tarafından yasal yaptırımlar uygulanmaktadır.

Bakanlık, laboratuvarların yapmış oldukları analiz veya analiz gruplarında önem ve öncelik durumlarını belirlemek suretiyle akreditasyon şartı aramaktadır. Gıda, Tarım ve Hayvancılık Bakanlığı’ndan kuruluş ve çalışma izni alan gıda analiz laboratuvarları akredite olmayı talep ettikleri analizleri içeren bir başvuru formuyla TÜRKAK’ a başvurmaktadır. Başvuruyu takiben dokümanlarını TÜRKAK’ a ileten laboratuvarda akreditasyon denetimi gerçekleştirebilmek için, kalite sisteminin işleyişini incelemek üzere bir baş denetçiden ve talep edilen analizlere ilişkin teknik şartları incelemek üzere teknik uzmanlardan oluşan bir denetim ekibi atanmaktadır. Denetim, doküman inceleme ve saha denetimi olmak üzere iki aşamadan oluşmaktadır. Dokümanları saha denetimine gidilmesine engel bir durum teşkil etmeyen laboratuvarların kalite sisteminin işletilmesi ve deney faaliyetleri denetim ekibi tarafından sahada gözlemlenmektedir. Denetim sonucunda ekip tarafından oluşturulan bir rapor ile laboratuvarın durumu TÜRKAK’ a bildirilmekte ve denetim sırasında açılan uygunsuzluklara ait düzeltici faaliyetlerin laboratuvar tarafından tamamlanmasının ardından, denetim ekibi tarafından denetim sonuç raporu hazırlanmakta ve dosya akreditasyon karar kuruluna sunulmaktadır.



Tablo 1. TÜRKAK tarafından akredite edilen gıda analiz laboratuvarlarının illere göre dağılımı
 

5.01.2015 tarihi itibariyle TÜRKAK tarafından akredite edilmiş 142 adedi merkez, 14 adedi şube olmak üzere toplam 156 adet gıda analiz laboratuvarı bulunmaktadır. Bu laboratuvarların %22’ si İstanbul’ da bulunmakta, İstanbul’ u % 9 ile Ankara ve İzmir izlemektedir. Laboratuvarların illere göre dağılımı Tablo 1’de, yurt genelinde ve yurt dışında dağılımı ise Şekil 1 ’de verilmiştir.

Şekil 1. TÜRKAK tarafından akredite edilen gıda analiz laboratuvarlarının bölgesel durumu



 

Ülkemizde gıda analizleri alanında akredite olmuş laboratuvarlarda gıdaların kimyasal bileşimlerini belirlemeye yönelik yapılan analizlerin yanında kalıntı, bulaşan, GDO, tür tayini, migrasyon gibi spesifik analizler de yapılmaktadır. Türkiye’ de bulunan akredite gıda analiz laboratuvarlarının analiz bazında sayısal dağılımı Tablo 2’ de verilmiştir. Üniversite bünyesinde yer alan akredite laboratuvarlar hesaplamada kamu laboratuvarlarına dahil edilmiştir.

Tablo 2. Türkiye’ de akredite gıda analiz laboratuvarlarının analiz türü bazında sayısal dağılımı

Öte yandan TÜRKAK tarafından bu alanda akredite edilen laboratuvar sayısı her yıl artmaktadır. 2011-2014 yılları arasında akredite edilen gıda analiz laboratuvarlarının sayıları Şekil 2 de verilmiştir. Bu sayılar merkez laboratuvarlara ait olup şubeler hesaplamaya katılmamıştır.

Şekil 2. Yıllara göre akredite edilen gıda analiz laboratuvarı sayıları

 

4.    SONUÇ

Gıda ve Kontrol Genel Müdürlüğü verilerine göre ülkemizde kayıt ve onay kapsamında toplam 654.158 gıda işletmesi bulunmaktadır (Anonim, 2015).  2014 yılında ithalat ve ihracat denetimleri hariç Gıda, Tarım ve Hayvancılık Bakanlığı tarafından toplam 602.834 denetim gerçekleştirilmiştir. Bu verilerle birlikte ithalat ve ihracatı söz konusu gıda ürünlerinin analizleri de düşünüldüğünde ülkemizde gıda analiz sonuçlarının güvenilirliğine ve kalitesine olan ihtiyaç açık bir şekilde ortaya çıkmaktadır. Bir analitik metodun uygulanması, numune almadan başlayarak sonuç elde edilinceye kadar süren kapsamlı bir süreçtir. Bu süreçte, kullanılan test tekniğinden veya metodundan bağımsız olarak verilerin ve sonuçların kalitesine ve güvenilirliğine odaklanan bir yönetim sistemi kurulması ve izlenmesi önemlidir. Bunu sağlamanın yollarından biri de akreditasyondur. Akreditasyon sayesinde personel kalitesi sürekli geliştirilecek, kullanılan ekipmanların, metotların, çevre şartlarının sürekli izlenmesi sağlanacak ve sürekli iyileştirme çalışmaları ile güvenilir test sonuçları garanti edilebilecektir. Böylece daha etkin bir gıda kontrol sistemi ve güvenilir sonuç veren laboratuvar hizmetleri oluşturularak, gıda güvenliği alanındaki şüphelerin ve kamuoyunda oluşan bilgi kirliliğinin önüne geçilebilecektir.

5.    KAYNAKLAR

Anonim. 1999. 4457 sayılı Türk Akreditasyon Kurumu Kuruluş ve Görevleri Hakkında Kanun. 4.11.1999 tarih ve 23866 Sayılı Resmi Gazete.

Anonim. 2002a. EA 4/10: Accreditation in microbiological laboratories, application documents and technical /advisory documents for conformity assessments bodies, European co-operation for accreditation, Paris.

Anonim. 2002b.  ILAC-G17: Introducing the concept of uncertainty of measurement in testing in association with the application of the standard ISO/IEC 17025. International Laboratory Accreditation Cooperation, Australia.

Anonim. 2003a. EA 4/14: The selection and use of reference materials, application documents and technical /advisory documents for conformity assessments bodies, European co-operation for accreditation, Paris.

Anonim. 2003b. EA 4/16: G2003 EA guidelines on the expression of uncertainty in quantitative testing, application documents and technical /advisory documents for conformity assessments bodies, European co-operation for accreditation, Paris.

Anonim. 2005, ISO/IEC 17025:2005(E) General requirements for the competence of testing and calibration laboratories, International Organization for Standardization, Geneva, Switzerland.

Anonim. 2007. ILAC-G24:2007 / OIML D 10: 2007 (E) Guidelines for the determination of calibration intervals of measuring instruments, International Laboratory Accreditation Cooperation, Australia.

Anonim. 2008, AOAC International, How to meet ISO 17025 requirements for method verification, USA.

Anonim. 2009, Nordic Committee on Food Analysis, NMKL, validation of chemical analytical methods, NMKL Procedure No. 4, 3rd ed.

Anonim. 2010a. EA 4/18: Guidance on the level and frequency of proficiency testing participation, application documents and technical /advisory documents for conformity assessments bodies, European co-operation for accreditation, Paris.

Anonim. 2010b, 5996 sayılı Veteriner hizmetleri, bitki sağlığı, gıda ve yem kanunu, 3.06.2010 tarih ve 27610 sayılı Resmi Gazete.

Anonim. 2011, Gıda kontrol laboratuvarlarının kuruluş, görev, yetki ve sorumlulukları ile çalışma usul ve esaslarının belirlenmesine dair yönetmelik, 29.12.2011 tarih ve 28157 sayılı Resmi Gazete.

Anonim. 2013.  ILAC-P10:01 ILAC Policy on the traceability of measurement results. International Laboratory Accreditation Cooperation, Australia.

Anonim. 2014a.  ILAC-P9:06 ILAC Policy for participation in proficiency testing activities. International Laboratory Accreditation Cooperation, Australia.

Anonim. 2014b, P704-05 Yeterlilik deneyleri ve laboratuvarlar arası karşılaştırma programları prosedürü, Türk Akreditasyon Kurumu, Ankara, (www.turkak.org.tr) .

Anonim. 2015, Gıda ve Kontrol Genel Müdürlüğü 2013 yılı ve 2014 yılı gıda işletmeleri denetim değerlendirme raporu, (http://www.tarim.gov.tr/sgb/Belgeler/SagMenuVeriler/GKGM.pdf), Erişim Tarihi: 02.04.2015

Benoliel, M. J. 1999. Step-by-step implementation of a quality system in the laboratory, Trends in Analytical Chemistry, Vol. 18, 632-638.

Ekşi, A. 2015. Gıda güvenliği için önce risk analizi. Labmedya-Laboratuvar ve Sağlık Gazetesi. Web sitesi(http://www.labmedya.com/Makaleoku.aspx?haber=24&yazar=7) (Erişim tarihi: 01.04.02015)

Magnusson, B. ve Ornemark, U. 2014. Eurachem Guide: The fitness for purpose of analytical methods – A laboratory guide to method validation and related topics, (2nd ed. 2014). ISBN 978-91-87461-59-0. Available from www.eurachem.org.

Quevauviller, P. H., Cofino, W., Cortez, L. 1998. Use of reference materials in accreditation systems for environmental laboratories, Trends in analytical chemistry, Vol. 17, No. 4. 241-248.

Taverniers, I., Bockstaele, E. V., Loose, M. D. 2004. Trends in quality in the analytical laboratory. I. Traceability and measurement uncertainty of analytical results, Trends in Analytical Chemistry, Vol. 23, No. 7, 480-490.

Tiryaki, O. ve Temur, C. 2012. Pestisit kalıntı analizlerinde kalite sistemleri: ISO 17025 ve OECD-GLP, Erciyes Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü Dergisi,  28 (4), 270-279.

Vlachos, N. A., Michail, C., Sotiropoulou, D. 2002. Is ISO/IEC 17025 accreditation a benefit or hindrance to testing laboratories? The Greek Experience, Journal of Food Composition and Analysis, 15, 749–757.

*DÜNYA GIDA DERGİSİ’nin Eylül 2015 sayısında yayımlanmıştır.